De briefing voor dit artikel is duidelijk: het moet niet gaan over de Carmel Leiderschapsdag van 2 oktober, maar over moedig leiderschap. Maar dat is, net als het begrip leiderschap, een ingewikkeld begrip. En niet altijd lijkt iedereen het dan over hetzelfde te hebben. Tijd voor een verkenning.

Wie ‘leiderschap’ intikt bij Google krijgt een regen aan mogelijkheden op het scherm. ‘Innovatief leiderschap’, ‘wijsheid in leiderschap’, ‘dienend leiderschap’ en nog veel meer. Zodat even de bomen het zicht op het bos dreigen te ontnemen. En gemakkelijk wordt vergeten dat leiderschap zoals hieronder bedoeld, niet hiërarchisch is.
“Misschien zouden we beter spreken over begeleiderschap”, oppert Kim Neef, teacher-leader en docent biologie en gezondheid op de locatie De Thij van het Twents Carmel College in Oldenzaal. Dat sluit aan bij de opmerking van Marc van Dongen, rector van het Augustinianum in Eindhoven: “Leiderschap is zorgen dat de goede dingen gebeuren. Een leider kan overtuigen en weet mensen mee te nemen. Deze persoon is niet de baas die alles weet en bepaalt, juist niet.” Als eindverantwoordelijk schoolleider ziet hij zichzelf evenmin als baas: “De schoolleiding geeft richting en kaders aan, daarbinnen is er veel ruimte.”

Richting of sturing?

Niel van Beek, teamleider brugklassen en havo op het Augustinianum en op 2 oktober dagvoorzitter, vertelt over de voordracht van oud-legerleider Mart de Kruif.  
De militair verklaarde de successen van het Duitse leger in het voorjaar van 1940 uit de specifieke commandostructuur. Iedereen kende de doelen en wist daarnaar te handelen. Marc: “Anders gezegd: de kaders waren bekend en juist dat gaf handelingsvrijheid.” 
In Oldenzaal zegt Julisca Prins, adjunct-directeur van het Twents Carmel College, het zo: “Geef je richting of geef je sturing? Ik ben niet zo van sturing, hoewel je er niet altijd aan ontkomt.” Ze knikt naar Bert Schutten, eveneens adjunct-directeur, die ook aan het gesprek deelneemt. “Bert vraagt altijd: ‘Wat is goed voor onze leerlingen?’ Daarin ligt de richting besloten.” 

Beter voor de kinderen

Enkele jaren terug heeft het Twents Carmel College zijn onderwijs ingrijpend gereorganiseerd. “Moedig leiderschap”, vindt Julisca. Locatie De Thij is nu de plaats waar alle leerlingen de eerste twee schooljaren doorbrengen. Daarna stromen ze uit naar andere locaties.

Niet iedereen was het indertijd met de veranderingen eens, weten Julisca en Bert, die op het moment van besluitvorming overigens nog aan andere Carmelscholen waren verbonden. “Het is uiteindelijk doorgegaan, in de overtuiging dat dit beter is voor de kinderen”, legt Julisca uit. Die worden nu niet meer meteen al uit elkaar gehaald. “We zijn nu drie jaar een onderbouwschool.” Er zijn negen teams, elk verantwoordelijk voor omstreeks honderd leerlingen. “We zijn in opbouw”, weet Bert, “we zoeken samen naar wat we ‘de nieuwe Thij’ noemen.”
“Ik heb die vroegere situatie nog meegemaakt, ik vind ‘de nieuwe Thij’ prettiger”, vult Kim aan, “er is meer ruimte, voor de leerlingen en voor ons docenten.” Julisca noemt de leerlingen met een rugzakje, die voorheen een aparte afdeling vormden aan de Potskampstraat. “Dan hoorde je zo’n leerling wel eens zeggen: ‘Ik moet daarnaartoe, maar mijn vriendin mag naar De Thij.’ Die leerlingen komen nu ook naar De Thij. Wij willen inclusief zijn. Iedereen hoort erbij.”

Van links naar rechts: Bert, Kim en Julisca

‘In het snot’

Het gesprek in de locatie De Thij vindt plaats in de huiskamer, de plek waar leerlingen elkaar kunnen ontmoeten, om bijvoorbeeld samen of met een docent te gamen of een spel te spelen. “Zo bouw je aan relatie en wederzijds begrip”, zegt Julisca. De aanstelling van twee jongerenwerkers draagt daaraan eveneens bij. “Als wij het goed doen voor onze leerlingen, bloeien ze op. Dat verlaagt onze werkdruk”, weet Bert. “Leiderschap is ook: teweegbrengen”, gaat hij verder. “Je collega’s meenemen door oprechte interesse. 
We hebben allemaal hetzelfde belang: de toekomst van onze leerlingen.” Kim: “In zo’n omgeving kunnen mensen bovendrijven.” Bert knikt: “Het is vertrouwen geven en  vertrouwen krijgen. En loslaten, je geeft een deel van de regie uit handen.” 
“Daaraan werken we verder, we zitten nog in het snot”, rondt Julisca af. Tijdens een van de vorige Leiderschapsdagen vertelde een bioloog over de transformatie van rups naar vlinder. Tijdens dat proces gaat het insect ‘door het snot’ en verandert van DNA. “Je geeft de rups op, maar de vlinder is er nog niet. Ik vind het een mooi beeld voor de weg die wij hier zijn ingeslagen”, verduidelijkt ze. 

Wat merken leerlingen?

In Eindhoven verloopt het gesprek anders, maar overwegend volgens dezelfde lijnen. Gevraagd naar wat de leerlingen merken van leiderschap of, voor wie wil: moedig leiderschap, antwoordt Marc genuanceerd. “Strikt genomen, merken ze er niets van. Belangrijker is onze leerlingen ervaren dat ze ruimte krijgen en gezien worden.”  
Niel scherpt het nog wat aan: “Als er sprake is van slecht leiderschap merken de leerlingen het meteen. Dan zijn de goede dingen niet goed geregeld, dan zit het niet goed met de sfeer en het vertrouwen.”

“Moedig leiderschap is durven doen wat goed is en nodig. Het heeft te maken met gedeeld leiderschap”, vervolgt Marc. Niel herkent het: “Voorheen ging een docent met problemen naar de leidinggevende, nu naar de teacher-leader.  
Of een collega die leiderschap laat zien. Mijn rol verandert: ik ben steeds meer degene die anderen faciliteert om hun leiderschap te ontplooien.” Marc denk even na, zegt dan: “Nieuw leiderschap is dan een rol geven aan een ander. Dat kan een docent zijn, maar niet noodzakelijk.” Of, zoals Bert het in Oldenzaal zegt: “Iedereen kan een leider zijn. Docenten, ondersteuners en leerlingen.”

Onderling vertrouwen

Leiderschap komt dan aan op ruimte geven, luisteren en het werken aan relatie en verbinding. “Niet iedereen wil hetzelfde”, weet Marc. “Dan is onderling vertrouwen van  belang. De ander moet weten dat jij betrouwbaar bent. Volgen gaat niet vanzelf, je moet mensen meenemen. En in staat zijn om zo nodig even in te houden.
“Dat moet je leren in de praktijk”, gaat Niel verder. “Een beetje theorie komt erbij kijken, natuurlijk, maar je leert het vooral door te dóén. En door met anderen ervaringen te delen. Dat is ook de waarde van die Leiderschapsdag, waar je vogels van allerlei pluimage ontmoet.” Die, benadrukt Marc, wel allemaal dezelfde Carmelwaarden delen. “Het inspireert om te zien hoe ieder die op eigen wijze invult. Zoals een kok van heel veel ingrediënten een mooi gerecht weet te maken.”

Tekst: Hans Morssinkhof
Fotografie: Niki Kits-Polman