Via het internet zijn we tegenwoordig bijna 24 uur per dag met anderen verbonden. Op social media ontmoeten we vrienden en bekenden, in de cloud doen we ons werk en het nieuws bekijken we op internet. Maar leven in een online wereld brengt ook risico’s met zich mee. Mediawijsheid wordt daarom steeds belangrijker. Diverse Carmelscholen besteden er aandacht aan.

“De vaardigheden die een mens - groot en klein - nodig heeft om actief, kritisch en bewust deel te kunnen nemen aan onze moderne (media)samenleving.” Zo wordt mediawijsheid omschreven op mediawijsheid.nl, een website van vijf grote Nederlandse organisaties, waaronder Kennisnet en de publieke omroep.

De term werd al in 2005 bedacht door de Raad voor Cultuur. Om het onderwerp in het onderwijs op de agenda te krijgen, pleitte dit adviesorgaan toen onder meer voor het opleiden en aanstellen van docenten als mediacoach. Er kwam een landelijke opleiding die inmiddels door 2600 mensen is gevolgd. Ruim 1000 van hen werken op scholen voor voortgezet onderwijs. Naast hun andere werk op school geven deze docenten lessen over mediawijsheid, coachen leerlingen, helpen bij het gebruik van bronnen op internet, regelen dat er afspraken over mediagebruik komen, organiseren ouderavonden en themaweken en nog veel meer.

Koers 2020
Sinds 2005 heeft mediawijsheid nog niets aan belang ingeboet. Integendeel: onze samenleving is alleen maar digitaler geworden. Vandaar dat mediawijsheid uitdrukkelijk genoemd wordt in Koers 2020, de gezamenlijke Carmelvisie op goed onderwijs voor de komende vier jaar. Het hoort bij de digitale geletterdheid die leerlingen tijdens hun schoolloopbaan moeten ontwikkelen, om aan de vragen van de snel veranderende maatschappij te voldoen.

Diverse Carmelscholen zijn hier al korte of langere tijd mee bezig. Neem het Twents Carmel College locatie Lyceumstraat in Oldenzaal, waar docenten Thijs Telgenhof Oude Koehorst en Jimy Wiggers sinds dit voorjaar de taak van mediacoach hebben gekregen. Iedereen die vragen heeft over mediagerelateerde onderwerpen kan bij hen terecht: van een leerling met een nare ervaring op Snapchat tot een collega uit het zorgteam die meer wil weten over gameverslaving. Daarnaast nemen Telgenhof Oude Koehorst en Wiggers initiatieven voor scholing: zo organiseerden ze onlangs een studiedag over mediawijsheid. Bovendien geven ze het merendeel van de lessen mediawijsheid die op deze locatie één uur per week op het rooster staan: in alle eerste en tweede klassen gedurende een half jaar.

24 uur online
De twee docenten vinden het niet meer dan logisch dat een school voor voortgezet onderwijs aandacht aan mediawijsheid besteedt. Wiggers: ‘Leerlingen zijn 24 uur per dag online, ook op school. In de pauze zitten ze naast elkaar met hun telefoon, druk met WhatsApp, Instagram en Snapchat. En ja, soms gaat er wat mis. Iedere school heeft daar denk ik wel één of twee keer per jaar mee te maken. Want ook al kennen leerlingen veel meer techniekjes en appjes dan wij – daar sta je verbaasd van – ze kunnen de gevolgen van hun gedrag op social media niet altijd overzien. Denk aan ‘sexting’: leerlingen die elkaar seksueel getinte foto’s en berichtjes sturen, die dan onverwacht en op ongewenste plekken weer opduiken.’

‘Eigenlijk beginnen we in de brugklas al met een achterstand’, vult Telgenhof Oude Koehorst aan. ‘Leerlingen hebben tegenwoordig al op zo’n jonge leeftijd een mobieltje dat ze tegen de tijd dat ze bij ons binnenkomen vaak al ongewenste dingen hebben gezien of meegemaakt. Wat wij ze willen leren, is hoe je met dat soort dingen op een goede manier omgaat, waardoor je problemen kunt voorkomen. Dat opvoedkundige, daar ligt onze taak als school.’

Verrast
Omdat je leerlingen pas kunt begeleiden als je zelf voldoende van het onderwerp weet, geven de mediacoaches veel aandacht aan bewustwording bij docenten. Tijdens de eerdergenoemde studiedag hebben ze veel aan collega’s doorgegeven van wat zij zelf tijdens hun eigen opleiding tot mediacoach hebben geleerd. Wiggers: ‘Collega’s reageren heel geïnteresseerd en positief. Velen zijn verrast over de mate waarin zaken spelen. Dat maakt ze onzeker: wat is tegenwoordig normaal?! Een jongen die met de nieuwe live-functie van Facebook voor de ogen van de wereld zelfmoord pleegt; leerlingen die dat hebben gezien – hoe reageer je daarop in de klas?’

Maar het gaat niet alleen om gevaren en incidenten. Minstens zo belangrijk zijn de kansen en mogelijkheden die de online wereld biedt. Hoe maak je als school goed gebruik van sociale media, bijvoorbeeld in het contact met huidige en toekomstige leerlingen? En hoe kunnen docenten met nieuwe technologieën hun lessen aantrekkelijker en beter maken? Ook daar houden de mediacoaches zich mee bezig.

De meerderheid is nog niet zo ver, maar er zijn op de Lyceumstraat al docenten die leerlingen bij wijze van verslag bijvoorbeeld een vlog of een filmpje laten maken. Dat wordt makkelijker naarmate meer klassen de beschikking hebben over iPads, al roept de aanwezigheid van devices in de les ook nieuwe vragen op. Telgenhof Oude Koehorst: ‘In theorie kunnen leerlingen dan ook tussendoor online gaan of hun berichtjes checken. Daar hebben we het dus met leerlingen over in de lessen mediawijsheid. Ga je het doen omdat het kan? Is dat verstandig? Daar maken we samen afspraken over.’

Voor de nabije toekomst zitten de mediacoaches vol ideeën. Zo zijn ze een ouderavond aan het organiseren over smartphonegebruik en gaming, hebben ze plannen voor een offline-dag (kunnen we als school nog wel een dag zonder internet?), willen ze contact leggen met externe partijen zoals wijkagenten en willen ze ook in de hogere leerjaren in een of andere vorm structureel aandacht voor mediawijsheid.

Signalen
Ook andere Carmelscholen vinden dat aandacht voor mediawijsheid op school thuishoort. Bijvoorbeeld Het Hooghuis, locatie Stadion in Oss .‘Wij pikken op school heel veel signalen op’, zegt docent Nick Timmerman, initiatiefnemer van een mediawijsheidstraject dat na de jaarwisseling van start gaat. ‘Is er iets gebeurd op social media, dan merken wij dat de volgende dag in de klas of in de gymzaal. In dat opzicht zien we meer dan ouders. Zij worstelen vaak met de balans tussen hun beschermende rol en de privacy van hun opgroeiende kind. Sommige ouders geven hun kind de vrijheid, anderen kijken dagelijks mee in WhatsApp. Maar wat alle ouders van ons verwachten, is dat wij als school een visie hebben op mediagebruik. Wij doen méér dan leerstof overdragen: het gaat ook om de sfeer in de klas, om sociale veiligheid. Als school zijn we niet verantwoordelijk voor wat leerlingen op social media doen, maar we hebben wel een ethische plicht om er aandacht aan te besteden.’

Daarbij verdient veilig omgaan met sociale media prioriteit, vindt Timmerman. ‘In technologische kennis zijn jongeren ons vaak vooruit, maar ze staan niet genoeg stil bij de gevaren. Zo beseffen ze vaak niet hoe lang online informatie beschikbaar blijft.’

Komend voorjaar krijgen alle docenten van locatie Stadion een training van experts van de Nationale Academie voor Media en Maatschappij. Zo gaat het onderwerp nog meer leven, hoopt Timmerman. Vervolgens komt er een ouderavond over de kansen en bedreigingen van sociale media en krijgen alle leerlingen van leerjaar 2 een lessenreeks over dit onderwerp. ‘Zij zijn op de leeftijd waarop ze voor het eerst een vriendje of vriendinnetje krijgen, waardoor een onderwerp als “sexting” dus extra relevant is’, licht Timmerman toe.

De bedoeling is dat de docenten ouders na afloop van gefundeerde adviezen kunnen voorzien en dat leerlingen op sociale media hun eigen grenzen beter kunnen beschermen. Pakt dit goed uit, dan hoopt de school van de ouderavond en de lessenreeks een terugkerend initiatief te maken.

‘Een open blik op de wereld is belangrijk’

Liesbeth Hop is directeur van de Nationale Academie voor Media en Maatschappij die de landelijke opleiding tot mediacoach verzorgt, en initiatiefnemer van de Stichting Media Rakkers, een kenniscentrum over mediawijsheid bij de jeugd.

‘Gelukkig zijn op steeds meer scholen een of meer docenten opgeleid tot mediacoach’, zegt zij. ‘Sociale media spelen zo’n belangrijke rol in het leven van jongeren dat het ontzettend belangrijk is dat jongeren op school terechtkunnen voor informatie en met vragen over dit onderwerp. Zeker bij jongeren in de tienerleeftijd staan ouders op dit punt vaak buitenspel: opgroeiende jongeren nemen nu eenmaal afstand van hun ouders en bovendien voltrekken de technologische veranderingen zich razendsnel.

Daarom is het goed als er op school iemand is die verantwoordelijkheid neemt voor alle aan media gerelateerde issues. In positieve zin gaat het erom jongeren krachtig te maken in het omgaan met media (tegenwoordig spreken we eerder van media empowerment dan van mediawijsheid). In negatieve zin gaat het om het verstandig omgaan met incidenten zoals cyberpesten en ‘sexting’.

Ook vanuit de school gezien zijn de belangen groot. Goed omgaan met media is belangrijk in de externe communicatie (het bouwen aan een goede reputatie, ouderparticipatie), in de interne communicatie (welke afspraken over mediagebruik maken we binnen de school) en als instrument binnen de vakken (gebruiken we mobieltjes in de klas?) Het is belangrijk dat scholen een open blik op de wereld hebben. Het onderwijs kan niet doordraaien zoals het vijftig jaar geleden was. Moderne media bieden een enorme kans om het onderwijs te innoveren.’