“In het onderwijs gaat het vaak over het leren, maar het is ook belangrijk dat je jezelf leert verhouden tot datgene wat je leert. (...) De eigenheid van leerlingen zie je pas echt terug als ze de kans krijgen om het geleerde toe te passen, het zich toe te eigenen.”

Koen Nijhuis is docent levensbeschouwing, filosofie en algemene natuurwetenschappen op het Twents Carmel College, De Thij.

‘Heel de mens, dat wil zeggen: hoofd, hart én handen. In het onderwijs gaat het vaak over het leren, maar het is ook belangrijk dat je jezelf leert verhouden tot datgene wat je leert. De Deense filosoof Kierkegaard geeft in zijn Opbouwende toespraken een mooi voorbeeld van een stuurman die alle leerproeven heeft doorstaan, maar nog niet is uitgevaren. In theorie weet hij wat hij moet doen, maar hij kent de angst niet die hem aangrijpt wanneer in het holst van de nacht de sterren als kompas verdwijnen. Of het onmachtige gevoel dat hem overkomt wanneer hij beseft dat het roer in zijn hand een speeltje is voor de zee. Hij heeft nog geen voorstelling van wat er in hem gebeurt als hij het geleerde in praktijk moet brengen.

Mens zijn komt pas echt naar voren in het handelen. We kunnen op school streven naar een beheersbaar en controleerbaar onderwijskundig klimaat, we kunnen onderwijs bieden waarin leerlingen net als de stuurman de leerproeven doorstaan en theoretisch over het gewenste niveau beschikken. Maar de persoonlijkheid van leerlingen zie je niet als ze achter boeken en toetsen zitten. Hun eigenheid zie je pas echt terug als ze de kans krijgen om het geleerde toe te passen. De kans om het zich toe te eigenen, het zich eigen te maken door te doen. 

Nog niet zo lang geleden ging een leerling bij ons op school de discussie aan over de taal waarin ze een bepaalde presentatie moest geven. Die leerling had bij verschillende vakken geleerd hoe je moet debatteren. Maar hier ging het debat niet over een willekeurig thema. Hier betrof het haarzelf: zij moest in een risicovolle situatie naar voren stappen, het geleerde in praktijk brengen, net als die stuurman op stormachtige zee. 

In het onderwijs moet het af en toe stormen. Niet alle leerlingen hebben echter het lef om uit zichzelf naar voren te stappen, zoals de leerling van de presentatie. Het is goed als we leerlingen daarmee laten oefenen, als we wat meer loslaten, daar waar dat kan, zonder gevaar voor de leerling zelf of voor anderen. Met loslaten bedoel ik niet: keuzevrijheid geven en maar zien waar het schip strandt. Het is laveren tussen beheersen en loslaten. Leerlingen langzaam maar zeker vrijheid geven, terwijl je ze begeleidt bij de stappen die ze zetten. “Hé, wat je hier hebt gedaan, dat is heel knap.” Of: “Hé, is dat nou wel de juiste keuze die je hebt gemaakt?”

Het is goed als leerlingen de kans krijgen om fouten te maken, daar spijt van te hebben en ervan te leren. En dat we ze daarbij niet behandelen als kind, maar ook niet afrekenen als volwassene. Dat is niet de makkelijkste weg. Ook als docent ben je soms bang om de stap naar voren te wagen. Je wilt niemand tekort doen en dan lijkt het makkelijker om één lijn te trekken, om de regels te volgen, om maar gewoon een onvoldoende te geven als een opdracht niet tijdig is ingeleverd. Maar je hebt altijd te maken met een unieke situatie, een uniek individu, waar je het gesprek mee aan moet gaan, want van een gesprek leert een leerling veel meer dan van een cijfer of reprimande. In een gesprek leert de leerling veel meer over verantwoordelijkheid nemen. Daarom denk ik dat het goed is als de pedagogiek meer terugkeert in het onderwijs. 

Het ontwikkelen van een moreel kompas: daar gaat het om bij burgerschap. Een kompas dat leerlingen leren gebruiken op de open zee die school heet. In het onderwijs leren ze zich verhouden tot verschillende perspectieven op het leven. In het onderwijs kunnen ze zich een perspectief toe-eigenen dat aansluit bij hun karakter en hun kwaliteiten. We géven geen burgerschap, we leren de leerlingen wat het betekent om mens te zijn.’